Matematycy na wrocławskich ulicach

We Wrocławiu wiele ulic nosi nazwiska wybitnych uczonych - polskich i europejskich, w tym także matematyków. Niektóre z tych ulic są w centrum miasta, inne w obrębie kampusów akademickich, jeszcze inne na peryferiach. Czy wiesz, gdzie znajdują się te ulice i kim byli ich patroni?

Matematycy

ul. Józefa Hoëné-Wrońskiego

ul. Kazimierza Bartla

ul. Władysława Ślebodzińskiego

ul. Hugona Steinhausa

ul. Bronisława Knastera

ul. Edwarda Marczewskiego

ul. Stanisława Hartmana

Na planie Wrocławia znajdujemy też ulicę Aleksandra Ostrowskiego, ale bynajmniej nie chodzi tu o ukraińskiego matematyka Aleksandra Markowicza Ostrowskiego. To jeden z dziwnych przypadków zmiany nazwy ulicy w czasach postkomunistycznych. W 1990 roku ulicę Mikołaja Ostrowskiego - radzieckiego pisarza, autora przerabianej obowiązkowo w szkołach lektury "Jak hartowała się stal" - zastąpiono ulicą Aleksandra Ostrowskiego, ale Aleksandra Nikołajewicza - rosyjskiego dramaturga z XIX wieku. 

Uczeni z dziedzin pokrewnych matematyce

Uchwałą Rady Miasta Wrocławia z 11 IV 2019 nazwę ulicy zmieniono na Marii Skłodowskiej-Curie.

ul. Ignacego Łukasiewicza

ul. Mariana Smoluchowskiego

ul. Zygmunta Wróblewskiego

ul. Fryderyka Joliot-Curie

Wyb. Ludwika Pasteura

pl. Maksa Borna

ul. Jana Ewangelisty Purkyniego

Sylwetki matematyków

Witelon (Erazm Ciołek) [1230-1314] - fizyk, matematyk, filozof, dyplomata, kanonik katedry wrocławskiej (z prebendą w postaci podwrocławskiej wsi Żórawina), przyjaciel szkolny, doradca i spowiednik księcia wrocławskiego Władysława (najmłodszego syna Henryka Pobożnego), uczestnik soboru powszechnego w Lyonie, pierwszy szeroko znany polski uczony. Urodził się na Dolnym Śląsku, prawdopodobnie w Legnicy. Był synem polskiej szlachcianki i zamożnego mieszczanina z Turyngii. Studiował na Sorbonie w Paryżu i w Padwie. Autor prac z optyki i fizjologii widzenia. Zajmował się też teorią złudzeń optycznych i konstruowaniem przyrządów do kreślenia rozmaitych krzywych. Pod koniec życia poświęcił się nauczaniu w szkole parafialnej pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła w Legnicy. Jego imieniem nazwano Państwową Wyższą Szkołę Zawodową w Legnicy.

Mikołaj Kopernik [1473-1543] - astronom, matematyk, prawnik, ekonomista, strateg, kartograf, poeta i lekarz, kanonik warmiński i scholastyk wrocławski. W swoim najważniejszym dziele "De reovolutionibus orbium coelestium" (O obrotach sfer niebieskich) ogłosił koncepcję heliocentrycznego systemu wszechświata, co spowodowało rewolucję w nauce zwaną przełomem kopernikańskim, a jemu samemu zapewniło tytuł astronoma wszech czasów. Nie ma dowodów na to, że Kopernik posługiwał się językiem polskim, ale uczestniczył w sejmie krakowskim, złożył przysięgę wierności królowi Zygmuntowi Staremu i walczył z nim wspólnie w wojnie polsko-krzyżackiej. Według badań historyków oboje rodzice Kopernika pochodzili z Dolnego śląska, a on sam był w latach 1502-1538 kanonikiem przy kościele św. Krzyża we Wrocławiu i tu napisał jedną ze swoich rozpraw na temat komet. W jednym z dokumentów uniwersytetu w Padwie został nawet wymieniony jako „wielki uczony z Wrocławia – Copernicus, który wykładał w Rzymie w 1500 roku”. Bez wątpienia to we Wrocławiu Wawrzyniec Korwin ogłosił pierwsze doniesienia o odkryciu kopernikańskim i to 35 lat przed wydaniem drukiem dzieła Kopernika w Norymberdze. Na cześć Kopernika nazwano kratery na Księżycu i Marsie oraz pierwiastek copernicium. Imię astronoma nosi też Uniwersytet w Toruniu, mieście, w którym się urodził, a także Port lotniczy Wrocław-Strachowice. W 2017 roku Instytuty Matematyczny i Astronomiczny UWr zorganizowały grę miejską Śladami Kopernika po Wrocławiu.

Józef Maria Hoëné-Wroński [1776-1853] - matematyk, fizyk, filozof i prawnik. Urodził się w Wolsztynie, a studiował w Poznaniu. W wieku 16 lat uciekł z domu do Szkoły Korpusu Artylerii i zmienił nazwisko na Wroński, aby uniemożliwić ojcu odnalezienie go. Służył jako oficer w armii Kościuszki, za zasługi został przez naczelnika insurekcji nagrodzony złotym zegarkiem. W filozofii wprowadził pojęcie mesjanizmu, o pierwszeństwo w tym względzie toczył spory z Mickiewiczem. Honoriusz Balzac określił go "najtęższym umysłem ówczesnej Europy" i uczynił jednym z bohaterów "Komedii ludzkiej". Wysoką opinię miał o nim także Norwid. W fizyce Wroński udoskonalił maszyny parowe, skonstruował kalkulator mechaniczny i wynalazł napęd gąsienicowy. Jego prace matematyczne były niezrozumiałe dla ówczesnych światłych umysłów, wskutek czego popadł w permanentny konflikt z oficjalnymi środowiskami naukowymi. Szacownych członków Akademii Francuskiej nazywał "urodzonymi wrogami nauki" lub "uczonymi patentowanymi". Zajmował się głównie analizą matematyczną, a w szczególności szeregami potęgowymi i równaniami różniczkowymi. Wyznacznik równań funkcyjnych od jego nazwiska nazywa się wrońskianem. Nazywany jest "sfinksem matematyki", gdyż dowody swoich twierdzeń kodował w niezrozumiałej notacji i ukrywał w obszernych rękopisach. Wiele jego wyników zdeszyfrowano i potwierdzono ich prawdziwość, a inne stanowią zagadkę do dnia dzisiejszego.

Samuel Dickstein [1851-1939] - matematyk i historyk nauki, autor podręczników, nauczyciel gimnazjalny i dyrektor szkoły realnej w Warszawie, profesor Uniwersytetu Warszawskiego od chwili jego powstania, pierwszy prezes Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Zajmował się głównie teorią liczb i algebrą. Założyciel wychodzącego do dziś czasopisma "Wiadomości matematyczne" i "Prace Matematyczno-Fizyczne" (obecnie "Commentationes Mathematicae"). Jego imieniem nazwano nagrodę przyznawaną przez PTM za osiągnięcia w dydaktyce, historii i popularyzacji matematyki.

Kazimierz Bartel [1882-1941] -  matematyk lwowski i polityk. Specjalizował się w geometrii wykreślnej. Wygłosił i wydał drukiem m.in. serię wykładów na temat perspektywy w malarstwie europejskim. Była to pierwsza tego typu publikacja w świecie. Był posłem, senatorem, ministrem kolei w rządach Skulskiego, Witosa i Grabskiego, ministrem oświecenia publicznego w rządzie Piłsudskiego oraz premierem pięciu rządów RP (w tym pierwszego po przewrocie majowym). Po zakończeniu kariery politycznej został rektorem Politechniki Lwowskiej. W latach 1930-32 był prezesem Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Został zamordowany przez Niemców podczas II wojny światowej za odmowę współpracy z nazistami. Odznaczony m.in. orderami Orła Białego, Krzyżem Walecznych i Virtuti Militari.

Władysław Ślebodziński [1884-1972] - - absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, uczeń Kazimierza Żorawskiego - jednego z twórców Krakowskiej Szkoły Matematycznej, doktorant Sierpińskiego - twórcy podwalin współczesnej polskiej matematyki. W czasie wojny więzień niemieckich obozów koncentracyjnych. Specjalista z zakresu geometrii różniczkowej. Jeden z założycieli wydawanego do dziś we Wrocławiu czasopisma "Colloquium Mathematicum".

Hugo Steinhaus [1887-1972] - twórca lwowskiej i wrocławskiej szkoły matematycznej, odkrywca talentu Stefana Banacha (jak sam mawiał, było to jego największe matematyczne odkrycie), twórca działu zastosowań matematyki. Wybitny popularyzator matematyki i aforysta. Doktoryzował się w Getyndze u Hilberta i Kleina. Od 1920 roku był profesorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Od 1945 roku współorganizował wrocławskie środowisko naukowe. Był kierownikiem katedry zastosowań matematyki Wydziału Matematyczno-Fizyczno-Chemicznego, wspólnego dla uniwersytetu i politechniki. Jest pochowany na wrocławskim cmentarzu św. Rodziny przy ul. Smętnej. Jego imieniem nazwano nagrodę PTM z zakresu zastosowań matematyki oraz Polskiej Fundacji Upowszechniania Nauki z zakresu popularyzacji. We Wrocławiu imię Steinhausa nosi Gimnazjum nr 1 przy ul. Jeleniej oraz Centrum Badań Stochastycznych na Politechnice. Wisi tam poświęcona mu tablica pamiątkowa ufundowana przez władze miasta.
zdjęcie tablicy z nazwą szkoły

Zygmunt Janiszewski [1888-1920] - jeden z czołowych przedstawicieli Warszawskiej Szkoły Matematycznej, odbył studia w Zurychu, Getyndze i Paryżu, gdzie napisał doktorat pod kierunkiem Lebesgue'a. Specjalizował się w topologii. Był współtwórcą pierwszego na świecie specjalistycznego czasopisma matematycznego (wydawanego do dziś) "Fundamenta Mathematice" - podstawy matematyki - zajmującego się wyłącznie teorią mnogości i logiką. W czasie wojny 1914 roku żołnierz Legionów Polskich. Zmarł w wieku 31 lat podczas epidemii grypy. Majątek rodowy przeznaczył na cele oświatowe.

Stefan Banach [1892-1945] - najwybitniejszy polski matematyk, czołowy przedstawiciel Lwowskiej Szkoły Matematycznej, największy autorytet w zakresie analizy funkcjonalnej. Od dzieciństwa wykazywał nieprzeciętne zdolności matematyczne i lingwistyczne. Matematykę studiował jako samouk. Było tak do 1916 roku, gdy został przypadkiem "odkryty" przez Hugona Steinhausa. Od 1922 roku był profesorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Był też współzałożycielem serii "Monografie matematyczne", która ukazuje się do dziś. Pierwszym wydanym w niej tomem było jego słynne dzieło "Teoria operacji liniowych". W czasie niemieckiej okupacji Lwowa był karmicielem wszy w Instytucie Weigla, co chroniło go przed represjami. Zmarł na raka płuc nie zdążywszy powrócić ze Lwowa do Polski. Jego imieniem nazwano liczne nagrody naukowe (pierwszym laureatem jednej z nich był Hugo Steinhaus) oraz Międzynarodowe Centrum Matematyczne w Warszawie (a także hale targowe przy ul. Banacha). We Wrocławiu imię Banacha nosi Centrum Metod Stochastycznych PWr przy ul. Janiszewskiego, a od maja 2011 także Szkoła Podstawowa nr 53 przy ul. Strachocińskiej. Żona Stefana - Łucja Banachowa - pochowana jest na wrocławskim cmentarzu przy ul. Bujwida.

Bronisław Knaster [1893-1980] - urodził się w żydowskiej rodzinie lekarza. Studiował w Paryżu medycynę i nauki przyrodnicze, a później matematykę na Uniwersytecie Warszawskim. W czasie I wojny wstąpił ochotniczo do wojska i służył jako lekarz. Wtedy zaraził się tropikalną malarią, która sprawiła, że do końca życia był wątłego zdrowia. Po wybuchu II wojny przeniósł się z żoną Marią do Lwowa. Tam został powołany na profesora Katedry Geometrii na Uniwersytecie Ukraińskim. Po zajęciu miasta przez Niemców, podobnie jak wielu innych uczonych, został karmicielem wszy w Instytucie badań nad Tyfusem prof. Weigla. Był współtwórcą i członkiem komitetu redakcyjnego "Monografii Matematycznych" - powstałego w 1931 roku najpoważniejszego wydawnictwa dzieł polskich naukowców. Dzięki wytrawnej znajomości spraw wydawniczych i drukarskich publikacje te wznowił bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej już we Wrocławiu. Czuwał też nad wydaniem pierwszego po wojnie tomu "Fundamenta Mathematicae", który stał się symbolem odradzającej się polskiej matematyki polskiej. Słynął z ogromnego poczucia humoru. Potrafił sypać w rozmowach anegdotami i żydowskimi kawałami. Był nerwowy i dużo palił, odpalał papierosa od papierosa, miał palce ciemne od nikotyny i żartował, że "knaster" to rodzaj lichego tytoniu. Do historii przeszły organizowane przezeń seminaria matematyczne zwane "knasteriami". Główną część jego dorobku naukowego stanowią prace z zakresu topologii, a zwłaszcza teorii kontinuów, zbiorów spójnych i odwzorowań ciągłych.

Edward Marczewski [1907-1976] - (prawdziwe nazwisko Szpilrajn) podjął studia matematyczne na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie już na pierwszym roku spotkał Kazimierza Kuratowskiego, a potem także Stefana Mazurkiewicza i Wacława Sierpińskiego, którzy mieli duży wpływ na jego rozwój i zainteresowania matematyczne. W 1932 roku złożył pracę doktorską napisaną pod kierunkiem Sierpińskiego. Po ucieczce z getta warszawskiego dostał się do obozu pracy we Wrocławiu, gdzie zastał go koniec wojny. Był jednym z pierwszych organizatorów życia naukowego w naszym mieście. W latach 1953-1957 był rektorem Uniwersytetu Wrocławskiego, a w latach 1945-1967 - dyrektorem Instytutu Matematycznego. Był także jednym z założycieli czasopisma Colloquium Mathematicum. Zajmował się teorią miary, teorią funkcji analitycznych, funkcjami rzeczywistymi, strukturami algebraicznymi, teorią mnogości i topologią ogólną. Jest autorem około 100 prac naukowych z tych dziedzin.

Stanisław Hartman [1914-1992] - był dzieckiem Kazimierza - adwokata oraz Janiny - poetki i tłumaczki. Ukończył studia matematyczne na Uniwersytecie Warszawskim oraz fizykę na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W czasie II wojny światowej był więźniem Pawiaka. Wyszedł z celi śmierci dzięki pomocy kolegi, który zaświadczył, że Hartman nie jest Żydem tylko ewangelikiem. Po wojnie, zamieszkał we Wrocławiu i współtworzył Wrocławską Szkołę Matematyczną oraz działał w opozycji demokratycznej w czasach PRL. W 1968 roku został relegowany z uczelni za poparcie protestów studenckich. W stanie wojennym był internowany w Nysie, gdzie prowadził dla współwięźniów lekcje niemieckiego. Mimo cenzury matematycy poinformowali świat o losie profesora - S. Manharta z Sany (po przestawieniu sylab Hartmana z Nysy) w zadaniu, którego tekst brzmiał następująco: element ekstremalny H z kategorii solidnej przebywa obecnie w prostopadłościennej komórce, której brzeg jest spójny i domknięty. Oszacuj oczekiwany czas wyjścia. Zainteresowania naukowe Hartmana były szerokie: od analizy funkcjonalnej, poprzez teorię liczb i teorię ergodyczną po algebrę. Jego najważniejsze osiągnięcia dotyczyły funkcji prawie okresowych. Z francuskiego przełożył popularnonaukową książkę George'a Ifraha "Dzieje liczby, czyli historia wielkiego wynalazku". W Instytucie jako jeden z nielicznych pojawiał się zawsze w garniturze i pod krawatem. Z mężczyznami pozostawał per "pan", a z kobietami szybko przechodził na "ty". Mówił i pisał piękną polszczyzną, tworzył wiersze, był purystą językowym, entuzjastą lingwistyki. Korespondował w sprawach literackich i poprawnościowo-językowych. Dzień rozpoczynał od skłonów i przysiadów. Był bardzo punktualny, ale rano często brakowało mu czasu, więc śniadanie jadał już w tramwaju, rozkładając serwetkę na kolanach. Bezustannie palił i pił hektolitry mocnej herbaty. Miał słabość do zwierząt i lubił tatrzańskie wędrówki. Jego syn Jan (absolwent XIV LO we Wrocławiu) jest profesorem filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Maria Skłodowska-Curie [1867 Warszawa, 1934 Passy] - fizyczka, chemiczka i matematyczka, prekursorka nowej gałęzi chemii – radiochemii. Pod jej osobistym kierunkiem prowadzono pierwsze badania nad leczeniem raka za pomocą promieniotwórczości. Dwukrotnie wyróżniona Nagrodą Nobla za osiągnięcia naukowe (po raz pierwszy w 1903 z mężem - z fizyki za badania nad zjawiskiem promieniotwórczości, po raz drugi samodzielnie w 1911 - z chemii za wydzielenie czystego radu). Żona Piotra Curie, matka Ewy Curie i Ireny Joliot-Curie. Maria od najmłodszych lat dużo się uczyła i marzyła, aby studiować medycynę na Sorbonie (w zaborze rosyjskim kobiety nie miały wstępu na uczelnie). Poniewaz rodzice nie mieli pieniędzy na takie ekstrawagancje, zawarła umowę z siostrą Bronisławą - ona pierwsza pojedzie do Paryża, a Maria podejmie pracę i będzie wysyłać jej pieniadze, a potem na odwrót. W wieku 18 lat Maria została zatrudniona jako guwernantka w Szczukach - majątku rodziny Żorawskich. Po roku do majątku wrócił ze szkół najstarszy syn Żorawskich - Kazimierz, póżniejszy matematyk, twórca Krakowskiej Szkoły Matematyki, rektor UJ w latach 1917-1918. Od razu się zakochali, ale rodzice Kazimierza odmówili zgody na ślub pod groźbą wydziedziczenia. Załamana Maria wyjechała do Warszawy, a wkrótce potem do Paryża. Miała 24 lata. Już po roku zdobyła licencjat z fizyki z pierwszą lokatą, a rok później - licencjat z matematyki z drugą lokatą. Następnie dostała stypendium na badania magnetycznych właściwości metali i zaczęła szukać laboratorium. W tym czasie znajomi poznali ją z 35-letnim zdolnym fizykiem, zatwardziałym kawalerem – Piotrem Curie. Więcej czytaj w artykule Maria na topie.