Maria na topie

W rankingu BBC History Magazine przeprowadzonym w sierpniu 2018 Maria Skłodowska-Curie uznana została za najbardziej wpływową kobietą wszech czasów! Była odwzajemnioną choć niespełnioną miłością krakowskiego matematyka Kazimierza Żorawskiego (rektora UJ w latach 1917-1918). Pisała list polecający Einsteinowi, gdy ten ubiegał się o posadę uniwersytecką.

W pierwszej dziesiątce rankingu znalazły się dwie inne matematyczki: Ada Lovelace na miejscu IV i Florence Nightingale na miejscu IX. Matka Boska zajęła w nim dopiero 12 miejsce, królowa Wiktoria - miejsce XVII, a caryca Katarzyna - XXII. W trzeciej dziesiątce na miejscu XXXIII znalazła się Grace Hopper - pierwsza kobieta, która uzyskała doktorat z matematyki na Uniwersytecie Yale i tworzyła pierwsze języki programowania, a na miejscu XXXIX - Hypatia - pierwsza w historii kobieta-matematyk. Na miejscu LVII znajdujemy zmarłą w 2017 irańską matematyczkę Maryam Mirzakhani - laureatkę medalu Fieldsa z 2014, na LXV - Mary Somerville - XIX-wieczną fizyczkę, popularyzatorkę nauki i geniusza rachunków, na XC - Émilie du Châtelet XVIII-wieczną francuską matematyczkę, popularyzatorkę prac Newtona w kontynentalnej Europie.

Poniżej prezentujemy sylwetki wyżej wymieninych wpływowych pań. Zapraszamy też do lektury innego artykułu o kobietach w matematyce Kobiety mają pod górkę. 

Maria Skłodowska-Curie [ur. 1867 Warszawa, zm. 1934 Passy] - fizyczka, chemiczka i matematyczka, prekursorka nowej gałęzi chemii – radiochemii. Pod jej osobistym kierunkiem prowadzono pierwsze badania nad leczeniem raka za pomocą promieniotwórczości. Dwukrotnie wyróżniona Nagrodą Nobla za osiągnięcia naukowe (po raz pierwszy w 1903 z mężem - z fizyki za badania nad zjawiskiem promieniotwórczości, po raz drugi samodzielnie w 1911 - z chemii za wydzielenie czystego radu). Żona Piotra Curie, matka Ewy Curie i Ireny Joliot-Curie (noblistki z 1935 wraz z mężem Fryderykiem Joliot za odkrycie sztucznej promieniotwórczości).

Maria była najmłodszą z pięciorga rodzeństwa. Jej matka zmarła na gruźlicę, osierocając dziewczynkę w wieku 11 lat. Z dzieciństwa zapamiętała, że nikomu z dzieci nie wolno było całować chorej mamy. Opiekę nad dziećmi przejął ojciec - nauczyciel fizyki i matematyki, mianowany przez rosyjskie władze podinspektorem gimnazjum, a potem zwolniony za patriotyczną postawę przez dyrektora szkoły. Aby utrzymać i wykształcić dzieci, Skłodowski przeniósł nauczanie do domu. Maria od najmłodszych lat dużo się uczyła i marzyła, aby studiować medycynę na Sorbonie (w zaborze rosyjskim kobiety nie miały wówczas wstępu na uczelnie). Ponieważ w domu nie było pieniędzy na takie ekstrawagancje, zawarła umowę ze starszą o 2 lata siostrą Bronisławą - ona pierwsza pojedzie do Paryża, a Maria podejmie pracę i będzie wysyłać jej pieniądze, a potem zrobią na odwrót. Po rocznej nauce na prywatnej pensji Maria rozpoczęła naukę w III Gimnazjum Żeńskim w Warszawie, które ukończyła 1883 ze złotym medalem, a w latach 1884–85 kontynuowała naukę w nielegalnym Uniwersytecie Latającym. W wieku 18 lat została zatrudniona jako guwernantka w Szczukach pod Przasnyszem - majątku rodziny Żorawskich, gdzie uczyła ich dwie córki. Po roku studiów na UW do majątku wrócił na wakacje najstarszy syn Żorawskich - Kazimierz, późniejszy matematyk, twórca Krakowskiej Szkoły Matematycznej, rektor UJ w latach 1917-1918. Młodzi od razu się zakochali, ale rodzice Kazimierza odmówili zgody na ślub pod groźbą wydziedziczenia (był to dla nich wielki mezalians).

Załamana Maria pracowała tam jeszcze 3 lata, aby pomagać Broni, a potem wyjechała do Warszawy, gdzie uzupełniała wiedzę z chemii i fizyki, korzystając z pracowni naukowej Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (umożliwił to cioteczny brat Marii, Józef Boguski, który był kierownikiem pracowni fizycznej w Muzeum). W 1891 Maria wyjechała do Paryża. Miała 24 lata. Już po roku studiów zdobyła na Sorbonie licencjat z fizyki z pierwszą lokatą, a rok później - licencjat z matematyki z drugą lokatą. Dostała stypendium na badania magnetycznych właściwości metali i zaczęła szukać laboratorium, które pomieściłoby całą aparaturę. W tym czasie znajomi poznali ją z 35-letnim zdolnym fizykiem, zatwardziałym kawalerem – Piotrem Curie. Po kilku tygodniach Piotr się oświadczył. W prezencie przyniósł Marii książkę "O symetrii w zjawiskach fizycznych, symetrii pola elektrycznego i pola magnetycznego" z dedykacją "Pannie Skłodowskiej z wyrazami szacunku i przyjaźni. Autor P. Curie". W 1895 roku wzięli skromny ślub, a w podróż poślubną wybrali się na rowerach, przemierzając okolice Île-de-France. Zakrawało to na skandal obyczajowy, zwłaszcza że Maria skróciła dla wygody swoją suknię i jeździła bez kapelusza. W 1899 roku małżonkowie Curie zdobyli najwyższy szczyt polskich Tatr – Rysy (2499 m n.p.m.). Był to nie lada wyczyn w czasach, kiedy nie istniały jeszcze szlaki turystyczne.

Po tragicznej śmierci Piotra w wypadku ulicznym w roku 1906 Maria objęła po nim kierownictwo katedry fizyki. W roku 1911 wdała się w romans ze znanym fizykiem Paulem Langevinem - człowiekiem żonatym, ojcem czwórki dzieci. Po ujawnieniu sekretu wybuchł skandal obyczajowy. Wybijano szyby w jej domu, a żona Langevina groziła Marii śmiercią. Nawet Komitet Noblowski zniechęcał uczoną do przyjazdu do Sztokholmu, gdzie miała odebrać przyznaną jej niedawno drugą nagrodę Nobla. W tym czasie Maria zaprzyjaźniła się z młodszym o 12 lat Albertem Einsteinem. Był on jedną z nielicznych osób, które stanęły wówczas w jej obronie. W 1913 Maria wybrała się z nim na wędrówki po Alpach, a w latach 20. XX wieku wspólnie żeglowali po Jeziorze Genewskim. Relacje Marii i Alberta utrzymywały się przez 25 lat (od 1909 do 1933). W tym czasie bywali na tych samych konferencjach naukowych, spotykali się u wspólnych przyjaciół w Paryżu, spędzali razem wakacje, a także prowadzili wspólne projekty dla Ligi Narodów. Zasiadali m.in. w Komisji Międzynarodowej Współpracy Intelektualnej Ligi Narodów, której zadaniem było promowanie wymiany idei, dorobku naukowego i kulturalnego pomiędzy naukowcami, artystami i intelektualistami.

W 1912 roku przybyła do Paryża delegacja Towarzystwa Naukowego Warszawskiego na czele z Henrykiem Sienkiewiczem, wówczas już noblistą. Jej uczestnicy prosili Marię, by wróciła do Polski. Nie zdecydowała się na to ze względu na stan zdrowia i zaangażowanie w budowę Instytutu Radowego w Paryżu. Decyzję odłożyła na później, ale na przeszkodzie tym planom stanął wybuch pierwszej wojny światowej. W 1916 roku Maria zrobiła prawo jazdy (jako jedna z pierwszych kobiet w historii). Dzięki temu mogła prowadzić samochód peugeot przewożący aparat rentgenowski. Wraz z córką Irène jeździła na pola bitew i wykonywała prześwietlenia RTG rannym żołnierzom. W tym czasie ogołociła paryskie pracownie z aparatów RTG i zainstalowała je w furgonetkach nazywanych wówczas „małymi Curie”. Po raz ostatni Maria odwiedziła Polskę w 1932 roku, kiedy otwierała Instytut Radowy w Warszawie, któremu podarowała 1 g radu zakupionego ze społecznych składek.

Maria Skłodowska-Curie zmarła w 1934 na złośliwą anemię o przebiegu piorunującym, poprzedzoną chorobą popromienną. Podejrzewano, że zabiło ją promieniowanie jonizujące, na które była narażona przez kilkadziesiąt lat. Obecnie naukowcy skłaniają się ku opinii, że główną przyczyną jej choroby nie były badania nad uranem, radem i polonem, które prowadziła wraz z mężem, ale tysiące prześwietleń rentgenowskich, jakie wykonała podczas wojny. Jedno prześwietlenie trwało około godziny, wiec przyjęta przez nią dawka promieniowania była ogromna. Wszystkie rzeczy osobiste Marii są skażone izotopem radu (226), którego okres połowicznego rozpadu wynosi ok. 1600 lat. Notatki uczonej przechowywane są w ołowianych naczyniach. Jej ciało zostało pochowane w ołowianej trumnie w grobie rodziny Curie w Sceaux pod Paryżem. W 1995 trumny jej i męża przeniesiono do paryskiego Panteonu, gdzie spoczywa do dziś jako jedyna nie Francuzka.

Tutaj można zobaczyć Marię i przez chwilę usłyszeć jej głos na filmie z lipca 1931, kiedy dziękuje za medal za wkład w badania nad nowotworami, który otrzymała od Amerykańskiego Stowarzyszenia Radiologii. Uroczystość jego wręczenia odbyła się w Paryżu. Maria miała wtedy 63 lata. To jedyne znane nagranie jej głosu.

Ada Lovelace  [ur. 1815 Londyn, zm. 1852 Londyn] - brytyjska matematyczka i poetka, znana z publikacji na temat mechanicznego komputera Charlesa Babbage’a zwanego maszyną analityczną. Napisała pierwszy algorytm do wykonania na tej maszynie. Dotyczył on obliczania liczb Bernoulliego. Maszyna analityczna Babbage'a nigdy nie powstała, chociaż w 2011 ogłoszono projekt jej budowy. Ada Lovelace jest jedną z głównych postaci książki Bruce’a Sterlinga i Williama Gibsona "Maszyna różnicowa" (The Difference Engine) opisującej świat, w którym maszyny Babbage’a weszły do masowej produkcji i era komputerów zaczęła się o wiek wcześniej.

Ada była córką poety lorda Byrona, którego nigdy nie poznała, gdyż jej matka porzuciła go, kiedy Ada miała miesiąc. Byron opuścił wówczas Anglię i zmarł w wieku 36 lat podczas wojny o niepodległość Grecji. Ada była zafascynowana postacią ojca i chciała zostać poetką, ale matka odwodziła ją od tego, twierdząc, że to doprowadziło Byrona do obłędu. To ona skierowała zainteresowania córki na matematykę i logikę, chociaż Ada pozostała zdania, że intuicja i wyobraźnia są kluczowe do efektywnego korzystania z matematycznych i naukowych koncepcji. Jej prywatnymi nauczycielami matematyki byli m. in. Mary Somerville i August de Morgan. Ta pierwsza poznała ją z Charlesem Babbagem, który pokazał jej prototyp swojej maszyny różnicowej, a ta ją zafascynowała.

W 1840 Babbage prowadził wykład na Uniwersytecie Turyńskim na temat swojego wynalazku. Został on spisany przez młodego inżyniera, późniejszego premiera Włoch - Luigi Menabresa i opublikowany. W 1942 Ada Lovelace przetłumaczyła ten artykuł na angielski, a do publikacji dołączyła własne notatki, dłuższe od oryginalnego tekstu. Zostały one ponownie opublikowane w 1953, a podany w nich algorytm uznano za pierwszy program komputerowy, choć wiadomo, że sam Babbage opracował kilkanaście innych, nigdy nieopublikowanych algorytmów. W 1980 Ministerstwo Obrony USA zatwierdziło opis nowego języka programowania nazwanego Ada.

Ada Lovelace zmarła (podobnie jak ojciec w wieku 36 lat) na raka macicy. Na swoje życzenie została pochowana u boku Byrona w kościele św. Marii Magdaleny w Hucknall. Z jej inspiracji powstała organizacja Ada Initiative, która wspiera kobiety w nowych technologiach.

Florence Nightingale [ur. 1820 Florencja, zm. 1910 Londyn] - przeczytaj artykuł na Portalu Pielęgniarka statystyczna.

Grace Hopper [ur. 1906 Nowy Jork, zm. 1992 Virginia] - pierwsza kobieta, która doktoryzowała się z matematyki na Uniwersytecie Yale w 1934 roku, a potem odegrała ważną rolę w tworzeniu pierwszych komputerów i języków programowania (początkowo na Uniwersytecie Harvarda, a następnie jako oficer marynarki wojennej USA). Była współtwórczynią języka COBOL, który umożliwił odtajnienie wynalazków stosowanych wcześniej tylko w celach militarnych i zastosowanie komputerów w świecie biznesu.

W wieku 17 lat rozpoczęła studia w Vassar College, gdzie w 1928 uzyskała licencjat z matematyki. Potem studiowała na Uniwersytecie Yale, gdzie zdobyła tytuły magistra i doktora matematyki. W 1943 otrzymała stanowisko w Biurze Wyliczeń Nawigacyjnych przy Uniwersytecie Harvarda. Podczas II wojny światowej pracowała przy projekcie translatorów i pierwszych języków programowania. W 1952 zaprezentowała ideę kompilatora języka maszynowego w artykule "The education of a computer" i w tym samym roku napisała pierwszy kompilator (A-0 system) dla UNIVAC I. Była (obok Richarda Blocha i Roberta Campbella) jedną z programistek maszyny Harvard Mark I. Do terminologii informatycznej wprowadziła słowa bug i debugging (pol. pluskwa i odpluskwianie), gdy podczas pracy nad komputerem Mark II w Harvardzie do wnętrza komputera dostała się ćma i spowodowała awarię. W 1949 przeniosła się do firmy komputerowej Eckert-Mauchly Computer Corporation w Filadelfii, gdzie pomagała zaprojektować pierwszy cyfrowy komputer przeznaczony do celów komercyjnych. Od 1977 pełniła funkcję doradcy dowództwa ds. automatyzacji Marynarki Wojennej USA. W 1986 przeszła w stan spoczynku w stopniu kontradmirała. 

Hypatia z Aleksandrii [355-415] - pierwsza kobieta odnotowana w dziejach nauki. Zajmowała się matematyką, fizyką i astronomią. Była córką matematyka, astronoma i filozofa Teona z Aleksandrii i pod jego kierunkiem odebrała wykształcenie matematyczne. Przypisuje się jej wynalazek areometru, astrolabium i planisfery. Nie zachowały się żadne jej prace, ale wiadomo, że współpracowała z ojcem przy redakcji pism Ptolemeusza i Euklidesa, przygotowała komentarze i wydała traktaty „Arytmetyka” Diofantosa i „Stożkowe” Apoloniusza z Pergi. Prawdopodobnie ostateczny kształt tych dzieł, jaki zachował się do naszych czasów, jak również „Almagestu” i „Tablic podręcznych” Ptolemeusza jest właśnie dziełem Hypatii.

Utworzyła wokół siebie namiastkę ośrodka naukowego, wspólnotę dążącą do wiedzy i poznania natury rzeczywistości, opierając się na filozofii pitagorejsko-platońskiej. Od swoich uczniów wymagała wysiłku umysłu i woli, ale była tolerancyjna co do ich religijnego wyznania, w równym stopniu opiekowała się poganami i chrześcijanami. Jej uczniowie pochodzili z Aleksandrii, Egiptu, Syrii, Cylicji i Konstantynopola. Publicznie wykładała matematykę i astronomię (w swoim domu oraz w miejskich salach wykładowych). Była szanowana przez swoich zwolenników jako autorytet moralny i intelektualny. Do końca życia pozostała dziewicą, ponad wszystko kochała Aleksandrię, w której sprawy się angażowała.

Za swoją działalność została ukamienowana. Odpowiedzialnością za ten czyn historycy obarczają ówczesnego biskupa Aleksandrii, późniejszego świętego - Cyryla. Dziś Hypatia jest często nazywana "męczennicą nauki" i uznawana za symbol nietolerancji religijnej i seksistowskiej.

Maryam Mirzakhani [ur. 1977 Teheran, zm. 2017 Stanford] - matematyczka amerykańska pochodzenia irańskiego. Zanim zmarła w wieku zaledwie 40 lat zdążyła jako pierwsza (i jedyna do tej pory kobieta) zdobyć medal Fieldsa za wkład w dynamikę i geometrię powierzchni Riemanna i ich przestrzeni modułowych.

Jej ojciec Ahmad był inżynierem elektrykiem. W Teheranie uczęszczała do szkoły średniej dla uczniów uzdolnionych. W 1994 roku, w wieku 17 lat zdobyła złoty medal na międzynarodowej olimpiadzie matematycznej (była pierwszą dziewczyną w reprezentacji Iranu), a w 1995 ponownie zdobyła złoto, osiągając maksymalną liczbę punktów. W 1999 ukończyła matematykę na Uniwersytecie Technologicznym Szarif w Teheranie, a w 2004 uzyskała doktorat z matematyki na Uniwersytecie Harvarda. W 2009 (w wieku 31 lat) została profesorem matematyki Uniwersytetu Stanforda, była też wykładowcą na Uniwersytecie Princeton i pracowała w Instytucie Matematycznym Claya. Zajmowała się geometrią hiperboliczną, hipotezę ergodyczną i geometrią symplektyczną.

W 2013 roku wykryto u niej raka piersi, który rozprzestrzenił się na kości i wątrobę, a w 2017 lekarze zdiagnozowali trzeci nawrót choroby, który zaatakował szpik kostny, w wyniku czego zmarła. Kondolencje po jej śmierci wyraził m. in. prezydent Iranu Hassan Rouhani, który złamał tabu, publikując zdjęcia Maryam bez hidżabu.

Mary Somerville [ur. 1780 Jedburgh, zm. 1872 Neapol] - szkocka fizyczka i popularyzatorka nauki, nauczycielka i przyjaciółka Ady Lovelace, która poznała ją z Charlesem Babbagem. 

Jej ojciec - wiceadmirał floty brytyjskiej William Fairfax - nie interesował się wykształceniem córki. Mary sama zainteresowała się matematyką w wieku 13 lat. W wieku 24 lat wyszła za mąż za kapitana Samuela Greiga, który zmarł 3 lata później, pozostawiając jej znaczny majątek. Niezależność finansowa umożliwiły jej poświęcenie się działalności naukowej. Zajęła się astronomią i fizyką, w czym pomagał jej szkocki matematyk William Wallace. W 1812 ponownie wyszła za mąż za chirurga Williama Somerville'a, który wspierał jej zainteresowania. Wówczas poświęciła się badaniu zjawiska magnetyzmu i przedstawiła Royal Society pracę "The Magnetic Properties of the Violet Rays of the Solar Spectrum" (Właściwości magnetyczne promieni fioletowych w spektrum słonecznym). Była drugą kobietą (po Caroline Herschel), której praca naukowa została opublikowana przez Royal Society. Od 1827 zajęła się mechaniką i fizyką Newtona. Rezultatem była jej najbardziej znana praca "Mechanism of the Heavens" (Mechanizm nieba) wydana w 1834, za którą została uhonorowana marmurowym popiersiem w hallu siedziby Royal Society w Londynie. W 1835 wybrano ją jako pierwszą kobietę (razem z Caroline Herschel) na członka Royal Astronomical Society i otrzymała od króla pensję 200 funtów rocznie. Później została członkiem kilkunastu innych europejskich towarzystw naukowych. W 1848 opublikowała kolejną pracę "Physical Geography" (Geografia fizyczna), która stała się popularnym podręcznikiem astronomii na następnych 50 lat. W 1869 wydała swoje ostatnie książki: kompendium najnowszych badań naukowych "Molecular and Microscopic Science" (Nauka molekularna i
mikroskopowa) oraz autobiografię.

Badaniami naukowymi zajmowała się aż do śmierci w wieku 92 lat. W wiktoriańskiej Anglii była uznawana za królową nauk. Chociaż sama nie mogła kształcic się na uniwersytecie, nazwany jej imieniem college uniwersytetu Oxford pierwszy otworzył drzwi dla studentów-kobiet. W 2017 Royal Bank of Scotland wyemitował banknot 10-funtowy z jej poobizną.

Émilie du Châtelet [ur. 1706 Paryż, zm. 1749 Lunéville] - francuska matematyczka, fizyczka i pisarka, przyjaciółka Voltaire’a, jedna z nielicznych znanych do XIX wieku kobiet-uczonych, zajmujących się naukami ścisłymi. Sformułowała zasadę zachowania energii i ustaliła wzór na energię kinetyczną. W pracy o ogniu z 1744 przewidziała zjawisko promieniowania podczerwonego i falową naturę światła. Studiowała Leibniza, przetłumaczyła na francuski "Principia Mathematica" Newtona, korespondowała z wybitnymi uczonymi i popularyzowała we Francji teorię grawitacji.

Była córką bogatego dworzanina w służbie króla Ludwika XIV, wychowywała się w środowisku najwybitniejszych intelektualistów epoki. Ojciec zapewnił jej solidne i wszechstronne wykształcenie, jakie dawano wówczas tylko chłopcom. Émilie biegle znała łacinę, grekę i język niemiecki, grała na klawesynie, śpiewała arie operowe, występowała w balecie i grała w teatrze. W wieku 19 lat wyszła za mąż za zamożnego 30-letniego markiza Florenta du Châtelet. Był to właściwie układ finansowy między dwiema rodzinami, mąż nie interesował się Émilie i pozwalał jej rozwijać zainteresowania matematyczne pod kierunkiem nauczyciela de Mézières. Męża widywała rzadko, gdyż jako zawodowy wojskowy często wyjeżdżał). Jako ze swoboda obyczajowa kobiet z wyższych sfer była wówczas normą, nawiązała kilka związków z bogatymi i wpływowymi mężczyznami (m.in. z markizem de Guébriant, marszałkiem de Richelieu i Wolterem). Urodziła troje dzieci, których ojcostwo trudno ustalić. Była dla nich bardzo troskliwą matką.

W 1746 roku 43-letnia Émilie zakochała się w znacznie od niej młodszym poecie, markizie de Saint-Lambert. Zaszła z nim w kolejną ciążę i na skutek ciężkiego porodu zmarła ona i dziecko. Wolter, który był przy niej do końca, po jej śmierci powiedział: Był to wielki człowiek, którego jedynym błędem jest to, że był kobietą.