Nazwiska matematyków

Często nauczyciele i sami uczniowie mają kłopoty z pisownią... swoich własnych nazwisk. Jeszcze kilkanaście lat temu nie do pomyślenia było otrzymanie w szkole dyplomu dla... i tu nazwisko wpisane w mianowniku, choć oczywiście powinno być w dopełniaczu. Obawiam się, że dzisiejsi nauczyciele po prostu nie znają zasad odmiany nazwisk, idą więc na łatwiznę. A uczniowie traktują to jako normę. Na wojewódzkich konkursach matematycznych wielu z nich przynosi do poprawienia dyplomy, powołując się na to, że w szkole zawsze wpisuje im się nazwisko w formie nieodmiennej. Mało tego, uczniowie ze szkół podstawowych często nie rozpoznają swojego nazwiska w formie różnej od mianownika. Może warto głośno zaapelować o poprawne wypisywanie dyplomów i nagród dla naszych uczniów.

Błędnie wypisane dyplomy to nie zawsze wina nauczyciela. Jeden z moich uczniów w LO upierał sie przy otrzymywaniu dyplomów wypisanych w mianowniku, twierdzac, że jego nazwisko "Oczeretko" jest nieodmienne. Przeszło mu dopiero po Olimpiadzie Lingwistycznej, gdzie dyplomu nie chciano mu wymienić, tłumacząc, że to jest błąd gramatyczny, a jego nazwisko poddaje się odmianie tak jak Kościuszko, czy Moniuszko. Zatem dyplom dla Kościuszki, Moniuszki i Oczeretki!

Ja nazywam się Hojko, ale wcale nie odmieniam się jak Kościuszko, bo moja rodzina ma niemieckie korzenie i nazwisko to jest nieodmienne!!! I chcę dyplomu dla Tadeusza Hojko nie Hojki.

Hugo Steinhaus - wielki matematyk i językowy purysta - zwykł był mawiać w takich przypadkach: owszem, każdy ma prawo do własnego nazwiska, ale tylko w mianowniku. Odmianą nazwisk rządzą bowiem w języku polskim ustalone reguły. Nazwiska obcojęzyczne tez podlegają odmianie przez przypadki. Mamy więc dyplom dla Leibniza, Bacha, Hegla, Chopina, Nguyena i Hojki, nawet tego z niemieckimi korzeniami.

A co z nazwiskami takimi jak Degas, Monet, Dubois?
Czy mamy pisać (i czytać?): "dla Degasa", "dla Moneta", "dla Duboisa"?

Dubois jest tu jedynym nazwiskiem nieodmiennym - z powodu obco brzmiącej końcówki. Podobnie nie odmienia się, zakończonych na akcentowaną samogłoskę, nazwisk Benoit, Delacroix, Richelieu, Cocteau, Hugo [wym. Igo], Pompidou.

Moneta i Degasa można odmieniać zgodnie z polską deklinacją: Monetowi, Degasowi, Monetem, Degasem, o Monecie, o Degasie. Podobnie jest z innymi nazwiskami zakończonymi na niewymawiane litery spółgłoskowe następujące po samogłosce dającej wymówić się "po polsku": Mitterandem, Rimbaudem, Bézoutem, Foucaultem, Diderotem, Gabinem, Gauginem, Camusem, Lavoisierem, ... Tolerowane jest również nieodmienianie ich, ale tylko przy użyciu wraz z nimi odmienionego imienia, tytułu lub innego określenia.

To bardzo fajna dyskusja i bardzo przydatna. Dzięki!

A na tegorocznej maturze próbnej OPERONU autorzy "Zestawu wybranych wzorów" nie poradzili sobie z pisownią "wzorów Viète'a". Niby drobiazg, a jednak.

Chciałabym dowiedzieć się o prawidłową pisownię nazwiska Bernoulli. W różnych książkach widziałam "Bernouli" lub "Bernoulli" (czasem nawet obie wersje zdarzają się w tej samej książce). I jeszcze jak to poprawnie odmieniać. Czy pisać "schemat Bernoullego" czy "Bernouliego", czy wreszcie "Bernoulliego"? Widziałam też "Bernoulli'ego", ale to wydaje się błędne, choć to chyba zależy od tego, jak się to nazwisko poprawnie wymawia.

Jeśli chodzi o pisownię formy mianownika, obowiązuje oryginalna - Bernoulli. Rodzina Bernoullich pochodzi z Flandrii, a od XVI w. żyła w Szwajcarii, więc nazwisko to traktuje się jak niemieckie, rzadziej - francuskie. Poprawną wymową jest zatem [bernuli], a w odmianie [bernulego] itd., mimo pisowni zachowującej oryginalny temat - "Bernoulliego" itd. (bez apostrofu, zgodnie z zasadą zapisu nazw własnych kończących się w mianowniku na "i"). Ta wymowa i zapis są też niewątpliwie najpowszechniejsze wśród matematyków i fizyków. (Nazwiskiem Bernoullich opatruje się wiele terminów z tych dziedzin, bo do rodziny tej należało kilku wybitnych matematyków / fizyków). Istnieją jednak również opracowania (w tym nawet słowniki ortograficzne!), w których nazwisko Bernoulli traktuje się jak włoskie, a wówczas należałoby je czytać i zapisywać we wszystkich formach z podwójnym "l", a dodatkowo pomijać "i" tam, gdzie nie jest ono potrzebne (nie tworzy sylaby), tj. "Bernoullego", "Bernoullemu", ale oczywiście "Bernoullim", "Bernoullich".

W poprawnej odmianie nazwisk uczniów pomocna może być inicjatywa urzędu gminy Pawłowice. Powstała tam internetowa baza 3500 nazwisk pawłowiczan wraz z poprawną odmianą. Ma być na bieżąco uzupełniana o nowo przybyłe w gminie nazwiska. Można ją znaleźć pod adresem www.nazwiska.pawlowice.pl. Nawet jeśli nie ma w niej potrzebnego nam nazwiska, zawsze można znaleźć podobne i odmieniać wg tego samego wzorca.

W artykule podano, jak zapisać "twierdzenie Bézouta". A jak to przeczytać?

Już raz była o tym mowa w komentarzach powyżej. Nieme w mianowniku "t" w odmianie czyta się jak najbardziej, czyli mówimy [twierdzenie bezuta] - podobnie, jak powinno się czytać końcówki odmienianych nazwisk Mitteranda, Dumasa, Camusa, Diderota, Bizeta czy Foucaulta. Można natomiast zostawiać te nazwiska nieodmienione (i wówczas nie wymawiać oczywiście ich ostatnich spółgłosek), ale tylko wtedy, gdy poprzedza je coś odmienionego, np. "twierdzenie wielkiego Bézout" (albo "twierdzenie Bézouta"), "przygody awanturnika Dumas" (albo "przygody Dumasa").

Nazwisko "Hoja" odmieniamy w dopełniaczu jako "Hoji" czy "Hoi"?

To jest raczej kwestia ortografii niż odmiany. Dopełniacz od "Hoja" (tak jak w wypadku rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na "ja") to "Hoi", podobnie jak Leja - Lei, Maja - Mai, nadzieja - nadziei.

Jak w końcu odmieniać włoskie nazwiska matematyków, np. tegorocznego laureata nagrody Abela - Caffarellego czy Caffareliego? On pochodzi z Argentyny, ale nazwisko ewidentnie ma włoskie. Jeśli bez "i" (o czym była mowa w komentarzach powyżej), to dlaczego mamy Fibonacciego z"i"?

Caffarallego (zgodnie z odmianą nazwisk włoskich) należy pisać bez "i". W odmianie nazwisk zakończonych na "-li" to 'i' znika, bo w wymowie włoskiej (a także hiszpańskiej) 'll' jest już miękkie. Nazwisko Fibonnacciego odmienia się z 'i', bo tu zmiękczenie "cc" nie zachodzi. Gdyby nazwisko Caffarellego pochodziło jednak z północy Europy, np. z Niemiec, to Należałoby go pisać jednak z "i" (jak Zwingli - Zwingliego, Bernoulli - Bernoulliego). Co ważne, w wymowie (niezależnie od pisowni) pozostanie wówczas końcówka "-llego".