Kiedy smok pożera Słońce

22 lipca 2009 w godzinach porannych nastąpiło najdłuższe w XXI wieku zaćmienie Słońca. Nasza gwiazda całkowicie zniknęła na 6 minut i 39 sekund w cieniu Księżyca, który znalazł się między nią a Ziemią. Zjawisko można było obserwować z Indii, Nepalu, Birmy, Bangladeszu, Chin i Japonii. Kolejne tak długie zaćmienie wydarzy się dopiero w 2132 roku. Najdłuższe zaćmienie Słońca XX wieku obserwowano w 1991 roku między Ameryką Południową a Hawajami. Trwało 6 minut i 53 sekundy.

W ciągu każdego roku, przenosząc się w różne miejsca na kuli ziemskiej można obserwować 2-5 zaćmień Słońca (w tym najwyżej 3 całkowite). Jeśli ktoś nie miał okazji osobiście prowadzić takich obserwacji, może obejrzeć filmową relację w internecie, np. tutaj. Co ciekawe, w Układzie Słonecznym całkowite zaćmienie Słońca może zajść tylko na Ziemi, bo wymiary kątowe Słońca i Księżyca obserwowanych z Ziemi są mniej więcej jednakowe. Tej własności nie mają inne planety. Na przykład zaćmienie Słońca obserwowane z Marsa zawsze wyglądałoby jak mała ciemna plamka (Phobosa lub Deimosa – księżyców Marsa) przemieszczającą się po dużej, złotej tarczy.

Całkowite zaćmienie Słońca, czyli nastanie nocy w środku dnia podczas której na niebie pojawiają się gwiazdy i planety, od wieków wprawiało ludzi w zachwyt i przerażenie. W starożytnym Egipcie władcy wykorzystywali umiejętność przewidywania tego zjawiska, aby manipulować ludem i zademonstrować swoją pochodzącą od bogów moc. W mitologii chińskiej podczas zaćmienia ogromny smok pożera Słońce i należy przegonić go głośnym krzykiem i biciem w bębny.

Do zaćmienia dochodzi gdy trzy obiekty: Ziemia, Słońce i Księżyc ustawią się w linii prostej. Ciało, które znajdzie się w środku, zakryje to, które znajdzie się w skrajnej pozycji. Ziemski obserwator zobaczy wtedy obiekt środkowy na tle tego skrajnego, czyli ciemny kolisty kształt na tle jasnego. Podczas zaćmienia całkowitego dochodzi do zakrycia 100% powierzchni tarczy, a na niebie widoczna jest tylko świetlista otoczka wokół czarnego koła. Oczywiście nie każde zaćmienie musi być całkowite. Możemy też obserwować zaćmienia częściowe lub obrączkowe (gdy tarcza Księżyca jest mniejsza od tarczy Słońca i na niebie pojawia się słoneczny pierścień).

Podczas zaćmienia Słońca Księżyc wchodzi między nie a Ziemię i przesłania światło słoneczne. Innymi słowy rzuca swój cień na fragment powierzchni Ziemi. Fragment ten to obszar, z którego można wtedy obserwować zaćmienie całkowite. Wędruje on po powierzchni Ziemi wraz z ruchem Słońca.

Podczas zaćmienia Księżyca to Ziemia znajduje się miedzy nim a Słońcem, a Księżyc wchodzi częściowo lub całkowicie w stożek cienia rzucanego przez Ziemię. Mamy wtedy do czynienia z zaćmieniem całkowitym lub częściowym. Jeśli Księżyc wejdzie jedynie w sferę półcienia Ziemi, mamy zaćmienie półcieniowe.  Maksymalny czas całkowitego zaćmienia Księżyca to godzina i 40 minut.

Zaćmienia Księżyca występują rzadziej niż Słońca (0-3 razy w roku). Średnio na 3 zaćmienia Słońca przypadają 2 zaćmienia Księżyca. Jednak dla danego miejsca obserwacji zaćmienia Księżyca widoczne są częściej niż Słońca. Powodem jest fakt, że każdorazowo zaćmienie Słońca widoczne jest tylko w konkretnym pasie na powierzchni Ziemi (dla zaćmień całkowitych węższym od 300 km), natomiast zaćmienie Księżyca widać na całej półkuli, wszędzie tam, gdzie Księżyc znajduje się nad horyzontem.

Najbliższe zaćmienie Księżyca widoczne w Polsce będzie miało miejsce 31 XII 2009 roku tuż przed północą i wybiciem nowego roku.  Będzie to jednak tylko płytkie zaćmienie częściowe. Najbliższe zaćmienie całkowite nastąpi niemal rok później przed Bożym Narodzeniem, rankiem 21 XII 2010 roku. Będzie można jednak obserwować jedynie początek tego zjawiska, gdyż w trakcie jego trwania Księżyc zajdzie.

Zaćmienia niosą wiele informacji o wywołujących je obiektach. Obserwowanie cienia rzucanego przez Ziemię podczas zaćmienia Księżyca stanowiło jeden z pierwszych dowodów jej kulistości. Natomiast podczas zaćmień Słońca można obserwować zewnętrzną warstwę atmosfery słonecznej (tzw. koronę), protuberancje - czyli wyrzuty dużej ilości plazmy ponad powierzchnię Słońca lub przeloty komet. Normalnie nikną one w blasku gwiazdy. Z kolei podczas obserwowania zaćmień odległych gwiazd przez krążące wokół nich planety, astronomowie określają rozmiary, masę a nawet skład tych gwiazd.